Niezwykły skarb w Bibliotece Uniwersytetu Wrocławskiego

W 1987 roku do Biblioteki Uniwersytetu Wrocławskiego przyszła emerytowana nauczycielka historii, która postanowiła przekazać bibliotece pewną mapę. Przed wielu laty otrzymała ją od swojej uczennicy, która znalazła ją w piwnicy. Mapa służyła nauczycielce jako pomoc dydaktyczna. Pokazywała ją swoim uczniom, jako przykład dawnych map. Po przejściu na emeryturę postanowiła przekazać ją w odpowiednie miejsce.

BUWr. nie była pierwszą biblioteką, którą odwiedziła. Wcześniej bezskutecznie próbowała zainteresować mapą wiele kolekcji kartograficznych, lecz nikt mapy nie chciał. Informacja o mapie trafiły do kustosza wrocławskiej Biblioteki Kapitulnej, a ten przekazał ją pani Krystynie Szykule, długoletniej kierowniczce Oddziału Zbiorów Kartograficznych BUWr. Nauczycielkę zaproszono więc na spotkanie do Biblioteki.

Starsza pani przyszła i z trzymanej w dłoni reklamówki wyjęła mapę. Kuratorka spojrzała na nią i oniemiała. Widziała przed sobą coś tak niewiarygodnego, że musiała się upewnić. Zajrzała do przechowywanego w bibliotece atlasu i zyskała pewność. Przed nią leżał jedyny na świecie zachowany egzemplarz pierwszego i jedynego wydania mapy „Nova Absolutque Russiae, Moscoviae et Tartariae descriptio” Anthony'ego Jenkinsona. Na podstawie relacji Jenkinsona mapę wyrytował Nicolaus Reinoldus, a wydał w Londynie Clement Adams w 1562 roku. Z liczącego 25 egzemplarzy wydania zachował się jeden, który w tak niezwykłych okolicznościach trafił do Biblioteki Uniwersytetu Wrocławskiego. Lew Bagrow w swojej „Historii kartografii” pisze o niej jednym zdaniem „mapa nie zachowała się, znana jest jedynie z przeróbek w atlasach Orteliusa i de Jode”.

Anthony Jenkinson był jednym z pierwszych Anglików, którzy dotarli na ziemie dzisiejszej Rosji. Podróżować po niej mógł dzięki łaskawości Iwana Groźnego, który wydał mu glejt na poruszanie się po swoim państwie. Było to w roku 1557, zaledwie 20 lat po koronacji Iwana na „cara całej Rusi” i powołaniu Carstwa Rosyjskiego w miejsce Wielkiego Księstwa Moskiewskiego.
W latach 1557–1572 Jenkinson kilkukrotnie podróżował po terytorium Moscovii. W Moskwie spotkał się z carem, z biegiem Dźwiny i Wołgi dotarł nad Morze Kaspijskie i do Buchary. Tam, zrażony napadami miejscowych ludów, zrezygnował z rzeczywistego celu swoich podróży – poszukiwania drogi do Chin. O tym, że to właśnie było jego celem wiemy ze wzmianki widocznej w prawym dolnym rogu oryginału. „Trzydzieści dni drogi na wschód od Kaszkary rozpoczynają się granice Cesarstwa Chińskiego. Od tych granic do Cumbalcu [dawna nazwa Pekinu] jest drogi trzy miesiące". Na południu zaś dotarł do Kazwinu, wówczas stolicy safawidzkiej Persji, gdzie gościł na dworze szacha. I u szacha, i u cara przebywał przez wiele miesięcy. Nie można wykluczyć, że rysował wówczas mapę.

Mapa Jenkinsona to ręcznie kolorowany miedzioryt, tzw. mapa ścienna o wymiarach 101,7x81,7 cm. Obejmuje ona obszar od Zatoki Fińskiej po Bucharę i Taszkient. Na południu widzimy nazwę „Mhoghol”, na północnym wschodzie oznaczono krainy „Molgomazaia” i „Colmack”. Na mapie znajduje się północne wybrzeże Morza Czarnego wraz z Donem i Dnieprem. Na południu duży napis „Persia” oraz miasta „Casby” (Kazwin) oraz „Tenbres” (Tabris). Na południowym wchodzie zaś namalowano kopce podpisane jako „montes paraponisi”. To prawdopodobnie Tien-szan i Hindukusz.

Mapa jest niezwykle bogata, szczególnie w części zachodniej. Zaznaczono elementy fizjograficzne (morza, rzeki, góry, lasy, jeziora), etnograficzne, historyczne, militarne (Kozacy na koniach, obozy tatarskie). Wyróżnia się bogactwo fauny (wielbłądy, owce, tarpany, renifery). W różnych miejscach mapy umieszczono kartusze z opisami.

Niezwykły zabytek można oglądać całymi godzinami i zachwycać się kolejnymi niezwykłymi szczegółami. Na północny, w okolicy rzek Ob i Peczory widzimy sanie z zaprzęgiem psów oraz inne, zaprzęgnięte w renifery. Z pobliżu Morza Kaspijskiego są wozy ciągnięte przez wielbłądy. Możemy podziwiać polowania na niedźwiedzie, oprawianie zwierząt. Przedstawiono postaci chanów, a przy ujściu Obu dojrzymy bożka Samojedów, tzw. Zlatą Babę. Tam też artysta namalował scenkę chowania zmarłych. Wiszą oni na drzewie, a odprawiający obrządek kapłan siedzi na innym drzewie i kropi klęczących ludzi mieszaniną krwi, mleka, ziemi i odchodów bydła.

Na mapie oznaczono tylko stopnie szerokości geograficznej, a u dołu umieszczona jest podziałka liniowa w milach rosyjskich, angielskich i hiszpańskich. Z obliczeń wynika – typowa dla okresu powstania mapy – wielka rozpiętość skali w różnych punktach. Waha się ona od 1:5 000 000 do 1:8 000 000.

Zanim oryginał mapy trafił do BUWr. i został zaprezentowany społeczności międzynarodowej, badacze dysponowali jedynie jej różnymi przeróbkami. Nie wiedzieli, jakie były rozmiary, treść i zasięg oryginału. Gdy już oryginał został odnaleziony i opracowany okazało się, że najbliższa mu jest przeróbka z atlasu „Theatrum Orbis Terrarum” Orteliusa umieszczona w pierwszym z czterech wydań z 1570 roku. Jest ona wierną kopią oryginału, ale znacznie mniejszą, by zmieściła się w atlasie. Różnice pomiędzy nimi dotyczą znacznie uproszczonej ramki u Orteliusa, dekoracji i elementów niekartograficznych. U Orteliusa jest też trzykrotnie mniej obramowanych tekstów. Najważniejsze różnice dotyczą jednak głównych kartuszy.

Dzięki odnalezieniu oryginału poznaliśmy nazwiska wydawcy i rytownika oraz imię jej sponsora. Okazało się też, że rytownik, Nicolaus Reinoldus, jest autorem ważnego listu zachowanego w British Library, z którego dowiadujemy się o 25 egzemplarzach „Moscovii”, które ten przesyła Orteliusowi.

Bardzo dziękujemy za pomoc doktorowi Dariuszowi Przybytkowi, kustoszowi zbiorów kartograficznych Biblioteki Uniwersyteckiej we Wrocławiu.

Mapę w pełnej rozdzielczości możecie podziwiać tutaj: https://www.bibliotekacyfrowa.pl/publication/40164
Uwaga: zarezerwujcie sobie sporo czasu na oglądanie.

Lubisz czytać nasze treści? Wspomóż nas na https://buycoffee.to/kopalniawiedzy lub https://patronite.pl/KopalniaWiedzy

Biblioteka Uniwersytetu Wrocławskiego mapa Jenkinsona